Przedwiośnie - Stefan Żeromski

Jeśli widzieliście kiedyś mema z dorosłym czytającym dziecku książkę i podpisem w rodzaju: "Dziecko bierze przykład z rodzica" czy "Nie trzeba przekonywać, wystarczy pokazać", to śpieszę donieść, że to tak nie działa. Starszy po licealnym okresie buntu i naporu zaczyna powoli taplać się w oceanie literatury, Młodszy słowo pisane ma za nic. A przecież, jak mówią słowa popularnego przeboju, "tak bardzo się starałem", czytałem na głos, podsuwałem wszystkie nowości i ulubione starocie, zachęcałem do komiksów, sam przykład dając czytaniem w przestrzeni wspólnej. Wszystko jak krew w piach. 

Chcąc pokazać Młodszemu (już za rok matura), że lektury nie są tak strasznym diabłem jak to się zwykło malować, chwyciłem za Żeromskiego z postanowieniem przeglądnięcia i przypomnienia sobie losów Cezarego Baryki, ale koniec końców przeczytałem od deski do deski. Miejscami z przyjemnością, miejscami z "wyższością" wynikającą z wieku, z politowaniem kiwając głową, czasem zaś z trudem przebijając się przez niektóre fragmenty.

Zacznę może od tego co mnie w powieści krajana drażniło. Miejsce pierwsze - polityka. Wiem, wiem, mimo, że nie interesuję się polityką, to polityka interesuje się mną, ale czytanie tekstów płomiennych przemówień wygłaszanych na tajnych zebraniach czy długie dyskusje na tematy ideowe, były dla mnie chyba największą bolączką w czasie lektury. Miejsce drugie - bohater. Borze szumiący, ja rozumiem, młodość, a co za tym idzie bunt i napór, ale Czaruś miał taki dryg do bycia dupkiem (i piszę to ja, gość w młodości nie będący aniołkiem), że jak zaczął nim być po wyjeździe ojca na front, tak nie mógł przestać aż prawie do końca powieści. Mówi się o "Przedwiośniu" bildungsroman, ale jak nijak tego dojrzewania dojrzeć nie mogę. Czy to w rewolucyjnym Baku, gdzie wpędza do grobu matkę, czy już po powrocie do Polski, gdzie w zasadzie towarzysko udaje się na front, a następnie, mając głowę nabitą ideami równości i sprawiedliwości społecznej, bez żenady korzysta z uroków życia, które funduje mu kolega, szlachcic, młody Baryka popisuje się niedojrzałością. Nawet do spraw sercowych podchodzi w ten sam sposób, czego następstwem są: śmierć zakochanej w nim dziewczyny, złamane życie zauroczonego nim podlotka, który do tej śmierci doprowadził i obita twarz wdówki, która, mimo stanu narzeczeństwa, nie mogła się oprzeć magnetyzmowi bakijczyka. No dobrze, może są momenty, w których trochę zaczyna przeglądać na oczy, ale zdarza mu się to dość rzadko.

Żeby jednak nie było, że tylko narzekam, są też w tej szkolnej lekturze rzeczy, które mi się podobały. Jedną z nich jest obraz międzywojennej Polski, którą stara się kreślić Żeromski. I, wyjaśniając, to nie sam obraz mi się podoba, tylko to jak przybliżył go czytelnikowi pan Stefan. Opisy szlacheckiego życia, balów, wizyt towarzyskich, uginających się pod jadłem stołów z jednej, a chłopskiej niedoli, biedy, zacofania i głodu na przednówku z drugiej strony, udanie pokazują, że świeżo odziana w szaty niepodległości Ojczyzna nie była krainą miodem i mlekiem płynącą, a może raczej była, ale nie dla wszystkich. Oddając głos autorowi:

"(...) Nakryto stół i piorunem wniesiono koszyki z chlebem żytnim, z bułkami własnego wypieku, z suchymi ciasteczkami i rogalikami. Maciejunio własnoręcznie naznosił słoików z miodem, konfiturami, konserwami, sokami. Tu podstawił „masełko”, tam rogaliki. Pod siwym przystrzyżonym wąsem uśmiechał się spoglądając na pewien słoik, który nieznacznie wskazywał, i coś „ośmielał się” szeptać z cicha na jego wielką, bardzo wielką pochwałę. Cezary przysiągł mu oczyma, iż odwiąże opakowanie słoika i skosztuje, a nawet sięgnie dokumentnie do wnętrza. Od wczorajszych doświadczeń polegał na zdaniu Maciejunia. Wniesiono uroczyście tacę z kamiennymi imbrykami. W jednym była kawa, kawa jednym słowem — nie jakiś sobaczy ersatz niemiecki — „kawusia”, rozlewająca aromat swój na dom cały. W kamiennych także garnuszkach podsuwano porcje śmietanki. Z kożuszkami zagorzałymi od ognia uśmiechały się do gościa te kamienne garnuszki, przypiekane przez ogień zewnętrzny.". 

"(...) Życie komorników było nędzne nad wyraz. (...) Czekali cierpliwie — żyjąc w swych kątach, na cudzym przykominiu, śpiąc na ławkach i po zapieckach, nie mając własnego domu i nie mając nic zgoła, co by swoim nazwać mogli. Był tego po wsiach, wśród posiadaczów i półposiadaczów, tłum, mnogość, powszechność. Słaniali się po drogach jako dziady, tłukli się po dziedzińcach zabudowań, plącząc się i nie wiedząc, o co ręce zaczepić. Jakże straszną była ich zima! Jakże potworne wśród nich grasowały choroby! Jakież katusze znosiły kobiety tego klanu pariasów, gdy w ich potomstwo uderzały krosty albo to straszniejsze, co ściśnie w gardle i zadusi nieletnie dzieciątko, niczym bezlitosna kuna, ćkórz, wytracający całe kurniki ptasich piskląt.
Przez szpary we wrótniach stodółek przypatrywał się starcom i staruchom wywleczonym z ogrzanych chałup przez dzieci i wnuki zdrowe na umarcie w mróz, zawieję, złożonym na snopku kłóci, aby prędzej doszli i nie zadręczali żywych, spracowanych i głodnych, swym kaszlem, charkaniem krwią albo nieskończonymi jękami. Podziwiał tę pierwotną, barbarzyńską bezlitość, która jest nieuniknioną ekonomią życia, życia takiego, jakie jest na wsi.".

Żeby nie przedłużać, bo wbrew pozorom można o "Przedwiośniu" długo, po części rozumiem przyszłych maturzystów z ich niechęcią do Żeromskiego. O ile bowiem opisy "dokonań" rówieśnika mogą jeszcze jakoś ciekawić, to już kwestie idei, polityki, patriotyzmu będę dla nich hamulcami i być może nie starczy sił na przewrócenie kolejnej karty. No i opisy. Opisy zaczynają się podobać ludziom w pewnym wieku.