"Zamojszczyzna 1918 - 1959" Zygmunt Klukowski

Zygmunt Klukowski, ps. „Podwiński”, polski lekarz, bibliofil, kolekcjoner ekslibrisów, historyk regionalista, żołnierz AK, od 1919 roku dyrektor szpitala w znanym ogółowi z wiersza Brzechwy, Szczebrzeszynie, jest autorem obejmujących lata 1918 - 1959 pamiętników, w których opisuje codzienne życie tego prowincjonalnego miasteczka. Dzięki Ośrodkowi Karta, który postanowił wydać całość zapisków pana Zygmunta w postaci e-booka (wersja papierowa podzielona jest na 2 tomy), mogłem zanurzyć się w małomiasteczkowej atmosferze okresu przedwojnia, okupacji i pierwszych lat "wolnej" Polski.

Klukowski imponuje mi rozmachem swych przedwojennych działań. Jest spiritus movens wielu kulturalnych działań na terenie swojej małej ojczyzny. Prezentuje własne zbiory książek (ok. 10 tys. woluminów) młodzieży i krzewi wśród niej czytelnictwo, działa na rzecz utworzenia muzeum regionalnego w Zamościu, zbiera materiały na temat lokalnej historii i na ich podstawie publikuje, jako historyk - amator, broszury i książki. Myliłby się jednak ten, kto sądziłby, że pan Zygmunt był niewolnikiem swych hobby i smutnym panem zagrzebanym w zakurzonych dokumentach. Co to, to nie! W chwilach wolnych od nielekkiej w końcu pracy zawodowej i naukowej, jak wynika z zapisków, nie stroni od dobrej zabawy na rautach czy potańcówkach.

"[...] Bez wytchnienia pracowałem cały tydzień, aż przychodziła sobota. Jakoś w tym dniu gorzej mi się pisało, myśl rozpraszała się i czułem potrzebę rozrywki. Karnawał w tym roku był dość ożywiony, w soboty po kilka zabaw bywało do wyboru w Zamościu, Zwierzyńcu lub w cukrowni. A ponieważ bardzo lubiłem tańczyć i nęciły mnie te zabawy, więc pod wieczór wkładałem smoking lub stary, przedwojenny, przyciasny już nieco frak i jechałem na bal.
Bawiłem się zawsze do samego rana. Wracałem do domu przed ósmą i, przebrawszy się, szedłem od razu do roboty w szpitalu. W uszach brzmiały mi najnowsze przeboje taneczne i czasem łapałem się na tym, że opukiwałem plecy chorego w rytmie tanga lub fokstrota."

Dość rubaszna i świetnie pokazująca jak bystrym i dowcipnym obserwatorem życia jest autor "Zamojszczyzny" część przedwojenna, we wrześniu 1939 roku zmienia się w pełen smutku, żalu i bezsilnej (mimo działania w strukturach Polskiego Państwa Podziemnego) złości, zapis trwania pod okupacją. Najpierw niemiecką, potem bolszewicką. Zapis szczery, prosty w sposobie wyrazu i przez to, mimo że po pewnym czasie może się wydać nużący, to jednak przez ten rodzaj jednostajności zapisu, świetnie pokazujący beznadzieję wojennych lat. Dość powiedzieć, że w pewnym momencie lektury doświadczyłem myśli: "Niechże się to już do cholery skończy! To nie do wytrzymania!", a tkwiłem w zapiskach z roku 1942(!). Sam doktor też zresztą, mimo całego swego optymizmu, ulegał niejednokrotnie zwątpieniu.

"Dzisiaj mijają trzy lata od początku wojny. Ostatni rok był znacznie cięższy od poprzednich. Terror wzmaga się coraz bardziej i mimo woli człowiek zastanawia się, czy wytrzyma do końca wojny. Prawie każdy dzień przynosi teraz coś nowego. I dziś miasto jest niezwykle poruszone, bo zarządzono przeprowadzenie w szybkim tempie spisu ludności i ruchomego inwentarza gospodarczego. Magistrat wyznaczył po dwóch ludzi na każdą ulicę i ci zaczęli spisywanie. Właśnie dopiero co byli u mnie, w szpitalu. Ja z żoną i synkiem figurujemy na pierwszym miejscu. Właściwie oficjalnie nie wiemy, w jakim celu to się robi, ale panuje powszechne przekonanie, że jest to praca przygotowawcza do przesiedlenia.
Łatwo sobie wyobrazić, jak tego rodzaju wiadomość wpływa na wszystkich deprymująco, ludziom opadają ręce, nie mogą i nawet nie chcą pracować normalnie. Każdy myśli tylko o tym, jaki los czeka jego i jego najbliższych."

Nie bez kozery piszę powyżej o szczerości cechującej dzienniki doktora Klukowskiego. Jako osoba bezkompromisowa nie tworzy on bowiem legendy (choć jako człowiek będący dość głęboko w strukturach AK, mógłby), a notuje wszelkie informacje, które uznaje za istotne, bez ubarwiania (no, może czasem do głosu dochodzi delikatny egocentryzm) i bez względu na to jakie świadectwo wystawiają one, czy to mieszkańcom szczebrzeszyńskich okolic i samego miasta, czy też partyzantom, ba, nawet jemu samemu. I zgadzam się w zupełności z Marlowem, który w swojej notce pisze, że: "Zamojszczyzna" jest tym bardziej ciekawa, niepokojąca i uwierająca nasze narodowe ego, że pisana jest przez człowieka nietuzinkowego, patriotę, człowieka wykształconego i o szerokich horyzontach (...)", tym bardziej, że rzeczywiście autor tych gorzkich pigułek nam nie szczędzi.

"Nad wyraz przykre jest dla mnie niegodne zachowanie się kilku pań, które nie wstydzą się utrzymywać stosunków z Niemcami, jeździć z nimi na spacery samochodami... Widziałem to sam, na własne oczy.
Wskutek donosów żandarmi wciąż zabierają u różnych ludzi ukryte przedmioty, przy czym wcale ich nie szukają, lecz przychodzą od razu do niektórych domów i mówią, że w tym a tym miejscu ma się znajdować to i to. Tym sposobem znaleźli u Biziorka w Szczebrzeszynie motorower, a dzisiaj w fabryce „Alwa” żandarmi zażądali wydania schowanego w karpinie samochodu ciężarowego, wskazując dokładnie miejsce, gdzie powinien on się znajdować."

"Dowiedziałem się dzisiaj, że wczorajszą wizytę gestapowców w szpitalu zawdzięczam niejakiemu Wójtowiczowi, który podszedł do granatowego policjanta towarzyszącego gestapowcom i powiedział, że ja w szpitalu ukrywam Żydów, wymienił nawet parę nazwisk. W ogóle zachowanie się pewnej części ludności polskiej pozostawiało wiele do życzenia. Śmiano się, żartowano, wielu łazików poszło na tzw. Zatyły, czyli do dzielnicy żydowskiej, wypatrując, czy nie da się czegoś zrabować w opuszczonych domach."

"Wciąż słyszy się o różnych napadach. Niepodobna jednak wszystkich notować. Niektóre napady organizują oddziały partyzanckie, lecz niestety – bardzo wiele przeprowadzają na własną rękę i dla własnej korzyści poszczególni żołnierze naszych oddziałów. Dowództwo walczy z plagą jak może, ale nie jest w stanie całkowicie opanować tego zjawiska."

Nie brakuje u Klukowskiego również opisów postaw bohaterskich. Sam zresztą płaci za swój patriotyzm najwyższą cenę, tracąc w powojennej, ubeckiej maszynie śmierci zarówno własne zdrowie (podczas kilkukrotnych kar więzienia), jak i ukochanego syna Tadeusza.

I choć literacko "Zamojszczyzna" może nie porywać, to jako dokument strasznych czasów II wojny światowej i pierwszych lat powojennych, pod knutem nowej władzy, jest rzeczą bezcenną i wartą nagłośnienia i przypomnienia. Nawet jeśli dziegieć w ustach będziemy czuć jeszcze długo po przewróceniu ostatniej strony.