Byłam sekretarką Rumkowskiego: Dzienniki Etki Daum

Moje pokolenie nie powinno już w sobie nosić wojennej traumy, ale sytuacja na świecie sprawia, że myśli automatycznie wędrują nie tylko ku doniesieniom ze wschodu, ale i ku obrazom wyniesionym ze szkolnych lekcji historii czy książek w jakiś sposób związanych z historią II wojny światowej. Groza wojny to jedno, ale nawet na jej tle wyróżnia się Shoah. Ludobójstwo około 6 milionów europejskich Żydów przeprowadzone w sposób planowy i administracyjnie zorganizowany (nawet nazwa akcji, Endlösung der Judenfrage, ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej, to podkreśla), do dziś napełnia przerażeniem. Dzienniki Etki Daum, jak wskazuje tytuł, sekretarki Chaima Rumkowskiego, Przełożonego Starszeństwa Żydów, rzucają dodatkowe światło zarówno na wycinek tego bestialskiego procesu, jakim była rozłożona w czasie likwidacja łódzkiego getta, jak i, jednocześnie, kreślą rys człowieka, o którym powiedzieć, że był postacią dwuznaczną, to nic nie powiedzieć.

 

Od razu na początku należy wskazać, że Dzienniki należy traktować z pewną dozą ostrożności. Po pierwsze, ponieważ oryginalny dokument, mimo ukrycia na terenie getta, po wojnie nie został odnaleziony, jego autorka spisała w czasie późniejszym, na prośbę bliskich, wspomnienia, które stały się kanwą książki. Bo, po drugie, do rąk czytelnika trafia literacko opracowana, przez panią Elżbietę Cherezińską, wersja tych wspomnień. Mimo więc wiary w pamięć pani Estery (pamiętajmy, że spisywała rzeczy, które z pewnością z pamięci wyrzucić trudno) oraz rzetelność przy dopasowywaniu do jej wspomnień faktów przez wspomagających literatkę naukowców, pamiętać należy o tym podwójnym filtrze.

"(...) Etka pisze jak ktoś, kto milczał zbyt długo i teraz słowa niewypowiedziane na czas wylewają się z niego strumieniem gwałtownym, nieuporządkowanym. W jednym zdaniu miesza przeszłość z teraźniejszością."

Jakim zatem organizmem było Ghetto Litzmannstadt i jaką rolę odegrał w jego historii Prezes czy jak nazywali go na ulicach mieszkańcy getta, Cesarz Rumkowski? Zasadniczo wystarczyłoby tu przytoczenie wstępu śp. Szewacha Weissa, który na kilku stronach podsumował dzieje obydwu, ale w końcu mowa o Dziennikach. Z ich kart wyłania się obraz dzielnicy żydowskiej, którą swą charyzmą i swoim niekwestionowanym ponoć talentem oratorskim, zamienił Przełożony w doskonale, oczywiście jak na warunki, którymi dysponowano, działający obóz pracy. Praca według słów Rumkowskiego była jedyną rzeczą, która mogła ocalić Żydów, więc organizował kolejne zakłady, bo zatrudnieni w nich robotnicy, jako trybiki gospodarczej machiny III Rzeszy, mogli jego zdaniem czuć się bezpiecznie. Czas pokazał, że były to tylko pobożne życzenia (wielka szpera) i choć łódzkie getto było najdłużej funkcjonującym na obszarze okupowanej Polski (do sierpnia 1944), to w końcu również ono zostało zlikwidowane. Mimo przechwałek Króla:

"Ja wyprowadzę Żydów z getta jak Mojżesz z niewoli egipskiej! Bo ja wiem, jak to zrobić!"

Etka Daum opisuje zatem kolejne dni wojennej gehenny. Portretuje zarówno składający się na obszar getta kawałek miasta, jak i mieszkańców, władze (zarówno żydowskie jak i niemieckie) oraz swoje życie zawodowe i prywatne. Możemy z jednej strony poczuć strach i niepewność jutra młodej dziewczyny, która w tak niesprzyjających warunkach znalazła miłość i zamartwia się o swoją przyszłość, z drugiej, posłuchać o brakach w zaopatrzeniu, problemach dotyczących nawału papierkowej roboty w sekretariacie, gdzie pracowała, bądź opinii o osobach które funkcjonowały w jej otoczeniu (Biebow, Gertler, Rumkowscy, Jakubowicz).

Dzienniki dają zatem wgląd w codzienne życie getta. Co prawda jest to widok z pozycji osoby z racji pracy u Przełożonego w pewien sposób uprzywilejowanej, a także, jak można wnioskować z wielokrotnych prób obrony Rumkowskiego przed plotkami krążącymi po Ghetto Litzmannstadt, nieco zauroczonej jego postacią, ale warto się z nim zapoznać. Wspomnienia Etki pokazują bowiem osobę Króla z różnych perspektyw i na przykład nie potwierdzają pewnych faktów z jego czarnej legendy. W całej książce brak na przykład jakiejkolwiek wzmianki o pedofilskich skłonnościach Prezesa. Z drugiej strony stwierdzenie, że 

"(...) Czasami wydaje mi się, że wśród dzieci Przełożony po prostu odreagowuje napięcia i stresy związane z pracą", 

w kontekście tych podejrzeń brzmi co najmniej dwuznacznie. Jako przeciwwagę należy odnotować, że dzięki Rumkowskiemu w początkach getta

"(...) W sumie funkcjonuje teraz w getcie 36 szkół podstawowych, dwa gimnazja, szkoła muzyczna, cztery szkoły religijne i dwie specjalne. Poza tym poszczególne resorty zajmują się dokształcaniem zawodowym. A do tego stołówki w szkołach, opieka lekarska".

Po chwili jednak możemy przeczytać, że: 

"(...) Jak Rumkowski wpada w furię, nie przemawiają do niego żadne rozsądne argumenty. Czerwienieje, co przy jego białych włosach odznacza się bardzo, i krzyczy, mieszając żydowski, rosyjski i niemiecki" 

czy

 "(...) Obserwuję co dnia dwa różne światy — biedę ulicy i jaskrawy na jej tle przepych dygnitarzy getta".

Ciężko znaleźć środek.

Rozpisałem się jak nigdy, a przecież nie wykorzystałem nawet ćwierci notatek i cytatów, które skwapliwie zaznaczyłem w książce. Zachęcam zatem do lektury i własnych przemyśleń, bo warto.

Przeczytano w ramach wyzwania